निष्कर्ष

निष्कर्ष

  परवानाधारक हमालांसारखाच सामाजिक दर्जा, आर्थिक मिळकत आणि कामाच्या ठिकाणी मानसिक समाधान मिळावे यासाठी स्ट्रेचर हमालांचीही धडपड आहे. परवान्याशिवाय काम करण्यापेक्षा मुंबई उपनगरीय रेल्वे स्टेशनला त्यांच्या स्ट्रेचर हमालीच्या कामाला तितकेच महत्व आणि अधिकृतता मिळावी यासाठी स्ट्रेचर हमालांचा प्रयत्न आहे. एकूणच रेल्वेसाठी आणि समाजासाठी महत्वाची भूमिका बजावणाऱ्या स्ट्रेचर हमालांचा संपूर्ण यंत्रणेत कुठेच अधिकृत समावेश नाही ही खंत आहे. 

संशोधनातून समोर आलेल्या बाबी

• संशोधनातून समोर आलेल्या बाबी
•         स्ट्रेचर हमाल म्हणजे रेल्वे अपघातानंतर रेल्वे स्थानक प्रबंधक आणि गर्व्हनमेंट रेल्वे पोलिस यांच्या मार्गदर्शनाखाली, अपघाती – जखमी व्यक्तीला किंवा प्रवाशाला अपघात स्थळापासून उचलून रुग्णालयापर्यंत पोहचवणारी व्यक्ती किंवा रेल्वे स्थानकावरील उपलब्ध हमाल होय. गरज पडल्यास जखमी व्यक्तीवर प्रथमोपचार करण्याचे कामदेखील स्ट्रेचर हमाल करत असतात.    
•    स्ट्रेचर हमालांमधील व्यसनाचे प्रमाण हा एक चिंतेचा विषय दिसून येतो. रोजच्या मिळकतीपैकी बराचसा पैसा हा व्यसनावर खर्च केला जातो हेदेखील संशोधनादरम्यान निदर्शनास आले.
•      कांजुरमार्ग स्थानकावर एक महिला स्ट्रेचर हमाल जवळपास १० वर्षे काम करत असल्याची माहिती मिळाली.
•     मुंबईत उपनगरीय रेल्वेत साखळी स्फोटांच्या कालावधीतही स्ट्रेचर हमालांनी   काम केल्याचे सर्वेक्षनात आढळून आले. बऱ्याच हमालांनी या घटनेनंतर च्या मदतकार्यात महत्वाची भूमिका बजावल्याचे सांगितले.

·        रेल्वेच्या अपघातात एखाद्या जखमी प्रवाशावर उपचार तसेच त्याच्या जखमेची गंभीरता तपासण्याचे कौशल्य स्ट्रेचर हमालांकडे आहे. तसेच स्ट्रेचर हमाल एखाद्या अपघातानंतर जखमी व्यक्तीच्या जखमेची तीव्रता पाहून तो जीवंत राहू शकेल का याचा अंदाज ब-याचदा अचूक घेतात. अपघाती व्यक्तीची परिस्थिती पाहून स्ट्रेचर हमाल सदर व्यक्तीचा अपघात कसा झाला असावा उदा. आत्महत्या, धावत्या रेल्वेतून पडला, रेल्वे रूळ ओलांडताना अपघात घडला इ. चा अंदाज घेतात.

कामाचे तास आणि आरोग्याची काळजी

     दिवसापोटी काम करणा-यांमध्ये ७ ते १२ तास काम करणा-यांची संख्या सर्वाधिक आहे. एकूण ४८.७२ टक्के हमाल दिवसाला सात तासांहून अधिक काम करतात. तसेच ६ तासांपर्यंत काम करणा-यांची टक्केवारी ही १२.८२ इतकी आहे, तर १२ तासांपेक्षा अधिक काम करणा-यांमध्ये ३८.४६ टक्के हमालांचा समावेश होतो. विशेष म्हणजे जे स्ट्रेचर हमाल स्थानकावरच राहतात त्या हमालांची संख्या १२ तासांहून अधिक काम करणा-यांमध्ये आहे. 

आरोग्याची काळजी

स्ट्रेचर हमालीचे काम करताना जवळजवळ ४९% हमाल हे वैयक्तीक काळजीकडे दुर्लक्ष करतात, म्हणजेच ग्लोवज इ. साधनांचा वापर त्यांच्याकडून केला जात नाही. तर ३१% हमाल हे स्वत:हून तर उरलेले २०% हमाल हे रेल्वेद्वारे मिळणाऱ्या सुविधांचा लाभ घेतात.

मासिक उत्पन्न आणि मासिक बचत

स्ट्रेचर हमालीचे काम करणाऱ्या हमालांमध्ये बहुतांश लोकांचे मासिक सरासरी उत्पन्न ३००० रुपये ते ४५०० रुपयांच्या दरम्यान आहे, त्यामध्ये एकूण ३०.७७ टक्के हमालांचा समावेश होतो, ४५०० ते ६००० रुपये कमावणा-या हमालांची संख्या ही २८.२० टक्के तर सहा हजार रुपयांपेक्षा अधिक पैसे कमावणारे हमाल २७.३५ टक्के इतके आहेत. तीन हजार पर्यंत मासिक उत्पन्न असणारे हमाल १३.६८ टक्के इतके आहेत.

मिळालेला पैसा बचत न करणा-यांचे प्रमाण मोठे आहे. एकूण ५८.९७ टक्के हमाल पैशांची बचत करत नाहीत. तसेच ५०० रुपयांपर्यंत बचत करणारे एकूण १३.६७ टक्के हमाल आहेत. तर १००० रुपयांची बचत करणारे ८.५५ टक्के हमाल आहेत. हजार रुपयांपेक्षा जास्त बचत करणा-यांची संख्या ही १८.८० टक्के इतकी असल्याचे दिसून आले. 

स्ट्रेचर हमालांची निवास स्थिती आणि धर्मनिहाय संख्या

४२% स्ट्रेचर हमाल हे स्वतःच्या मालकीच्या घरात राहतात, २६% लोक भाड्याच्या घरात राहतात, १६.२४% हमाल हे रेल्वेलगतच्या  झोपडपट्टीत तर उर्वरित १६.२४% हमाल हे रेल्वे स्थानकावरच आपले वास्तव्य करतात.

४२% स्ट्रेचर हमाल हे स्वतःच्या मालकीच्या घरात राहतात, २६% लोक भाड्याच्या घरात राहतात, १६.२४% हमाल हे रेल्वेलगतच्या  झोपडपट्टीत तर उर्वरित १६.२४% हमाल हे रेल्वे स्थानकावरच आपले वास्तव्य करतात.

स्ट्रेचर हमालांमधील शैक्षणिक स्थिती आणि स्थलांतर

स्ट्रेचर हमालांमधील शैक्षणिक स्थिती
                       

एकूण संख्येच्या फक्त ५१% हमालच शिक्षित असल्याचे या सर्वेक्षणातून निदर्शनास आले, तसेच शिक्षित हमालांपैकी बहुतांश हमालांनी फक्त प्राथमिक शिक्षण पूर्ण केले आहे.  

            स्ट्रेचर हमालीचे काम करणा-यांमध्ये महाराष्ट्र राज्याबाहेरुन आलेल्यांची संख्या अधिक आहे. हमालांच्या एकूण संख्येपैकी ४७ टक्के हमाल हे राज्याबाहेरुन केवळ रोजगारासाठी मुंबईत आले अशी माहिती सर्वेक्षणातून मिळाली. राज्याअंतर्गत रोजगाराच्या शोधात स्थलांतर करणा-यांची संख्या ही २८ टक्के तर मुलत: मुंबईत असणा-यांची संख्या ही २४ टक्के इतकी असल्याचे सर्वेक्षणातून लक्षात येते.  

रेल्वे स्थानकनिहाय स्ट्रेचर हमालांची संख्या – प. रेल्वे

रेल्वे स्थानकनिहाय स्ट्रेचर हमालांची संख्या - मध्य रेल्वे

संशोधनादरम्यानचे अनुभव

संशोधनादरम्यानचे अनुभव

·        सदर विषयावर संशोधन करताना स्ट्रेचर हमालांना त्यांच्याबद्दल माहिती विचारणारे पहिले आम्हीच होतो तसेच इतक्या वर्षांच्या त्यांच्या कामामध्ये त्यांच्याबद्दल विचारपूस करणारे आम्हीच असल्याने त्यांच्याकडून आम्हाला या संशोधनासाठी उत्तम सहकार्य लाभले. त्यांनी सर्वेक्षणादरम्यान स्वतः आणि आपल्या सहकाऱ्यांना सहभागी करुन घेतले. 

·        रेल्वे स्ट्रेचर हमाल जखमी/ मृत व्यक्तीला उचलताना वैयक्तिक काळजीकडे कसे दुर्लक्ष करतात याचा अनुभव विक्रोळी रेल्वे स्थानकावर १३ मे २०११ रोजी दुपारी २ वाजता घडलेल्या रेल्वे अपघातानंतर आला. अपघातामध्ये त्या व्यक्तीचे दोन्ही पाय शरीरापासून वेगळे झाले होते. अपघातात मृत पावलेल्या व्यक्तीला उचलून रेल्वे स्थानक प्रबंधकाच्या कार्यालयाजवळ आणताना तसेच पंचनामा करण्यासाठी संपूर्ण शरीराची तपासणी करताना त्या स्ट्रेचर हमालाने कोणत्याही प्रकारची वैयक्तीक काळजी (ग्लोव्हज् इ.) घेतली नव्हती.

संशोधनासाठी निवडण्यात आलेला नमुना (sample)

संशोधनासाठी निवडण्यात आलेला नमुना (sample)

     मध्य आणि पश्चिम रेल्वेच्या उपनगरीय स्थानकांदरम्यान स्ट्रेचर हमाल म्हणून काम करणाऱ्या  हमालांचे या संशोधनासाठी सर्वेक्षण करताना १२० नमुन्यांचे  (sample) उदिष्ट ठेवण्यात आले. त्यापैकी ११७ जणांचे सर्वेक्षण करण्यात यश आले.

मध्य रेल्वेची पुढील स्थानके नमुन्यादाखल घेण्यात आली आहेत –(नमुन्यांची संख्या ४३) :

छत्रपती शिवाजी टर्मिनस, भायखळा, दादर, कुर्ला, घाटकोपर, विक्रोळी, कांजुरमार्ग, भांडूप, ठाणे.

पश्चिम रेल्वेची पुढील स्थानके नमुन्यादाखल घेण्यात आली आहेत –(नमुन्यांची संख्या ७४):

मुंबई सेंट्रल, दादर, वांद्रे टर्मिनस, अंधेरी, जोगेश्वरी, गोरेगाव, मालाड, कांदिवली  बोरिवली.